Zeugma(ta)

Dankzij het Groot Dictee der Vreemde Woorden ben ik er – ondanks alle ergernissen en geestelijke en lichamelijke ontberingen – nu wel achter gekomen, met welke stijlfiguur ik mij eigenlijk graag bezighoud. Dat blijkt het zeugma te zijn. Nooit eerder van gehoord, maar dat gold voor bijna alle woorden, die in het Groot Dictee voorkwamen. Ik had graag gezien, dat ze een andere naam voor mijn favoriete stijlfiguur hadden bedacht, maar ik zal het er mee moeten doen. Ik vind het maar een raar woord. Er zit een luchtje aan en het doet mij dan ook denken aan het boerenleven. En dat komt natuurlijk ook, omdat zeugma uitnodigt om ook het bestaan van zeugpa en wie weet wat voor zeugen nog meer, te veronderstellen. En dan is het nog maar een kleine stap naar “Boer zoekt vrouw”, alwaar het zeugma op uitgebreide schaal kan worden toegepast. Ik zal u eerst een paar voorbeelden geven. Dan kunt u daarna het stukje, waarin ik uitleg, wat een zeugma nou precies is, gerust overslaan.

Enige zeugmata in de agrarische sector:
- boer zoekt vrouw en mot;
- knecht slaat boer dood en diens echtgenote aan de haak (of gade);
- de boom werd op- en de buurman afgetuigd (zie ook onderstaande Kerstgedachte);
- hij pakte de vrouw en zijn biezen, sloeg een arm om haar heen en vervolgens rechtsaf en tenslotte door;

En zo zijn er nog talloze zeugmata te bedenken, de ene nog leuker of minder leuk dan de andere. Een met zorg gekozen zeugma heeft een komisch effect, maar als ergens overdaad schaadt, dan is het wel hier. Maar verwerkt in gedichten willen zeugmata nog wel eens bruikbaar zijn en tot verrassende effecten leiden.

Wat een zeugma is, leert ons de Van Dale:
Een stijlfiguur, waarbij een werkwoord of een bijvoeglijk naamwoord wordt verbonden met twee zelfstandige naamwoorden of een zelfstandig naamwoord en een ander woord, , maar eigenlijk op één van beide slaat.

Een beetje daarbij in de buurt komt de volgende Kerstgedachte:

De boom is opgetuigd,
En ik ben opgetogen,
En door de buurman afgetuigd,
Daar wij elkaar niet mogen.